Пра тайны святых крыніц Беларусі Мова Гомель пагутарыла з этнолагам, доктарам гістарычных навук, Уладзімірам Лобачам.
Уладзімір Лобач
У 1992 годзе Уладзімір Лобач выправіўся ў першую экспедыцыю ў пошуках святых крыніц. Вынікам карпатлівай працы 30 гадоў стала кніга “Святыя крыніцы Беларусі”, напісаная ў суаўтарстве з Таццянай Валодзінай, у якую ўвайшлі матэрыялы з усіх рэгіёнаў Беларусі.
Дзе шукаць святыя крыніцы, і колькі іх у Беларусі?
Колькі ў Беларусі святых крыніц дакладна не скажа ніхто, бо кожная новая экспедыцыя адкрывае і новыя крыніцы, кажа даследчык:
– На тэрыторыі Беларусі крыніцы размешчаны нераўнамерна, на што ўплываюць ландшафтны і канфесійны фактары. Так, на сёння ў Беларусі вядома пра больш як 200 культавых крыніц, каля траціны з іх – на Падзвінні. І гэта не выпадкова, бо найчасцей крыніцы б’юць там, дзе ландшафт няроўны, а Палессе больш раўніннае, таму і крыніц там менш. Акрамя таго, пераважная большасць святых крыніц Беларусі знаходзяцца пад аховай праваслаўнай царквы і мае адпаведную атрыбутыку, бо святары гэтай канфесіі на працягу ўсёй гісторыі глядзелі на архаічныя народныя звычай “скрозь пальцы”, чаго не скажаш пра ксяндзоў. Праваслаўнае насельніцтва адпаведна захавала больш легенд і паданняў, звязаных з крыніцамі, мае больш трывалую народную традыцыю, з імі звязаную. Хоць у 12 стагоддзі і царква змагалася з традыцыяй шанавання крыніц, асуджала як паганскі звычай. Але перамагчы людзей не змагла, тут спрацаваў такі прынцып: чым змагацца, то лепей узяць “пад сваё крыло”. Што яшчэ важна: большасць крыніц знаходзіцца ў лесе, а лес – гэта таксама сакральная сфера.
Вельмі пашыранае ўяўленне, што крынічнай вадой можна лячыць хваробы вачэй. Але вада святых крыніц дапаможа ў прынцыпе “ад усяго”, а нават здымае сурокі і чары, лечыць хатніх жывёл, спрыяе пчолам і гадоўлі авечак, аберагае дом і ўсіх, хто ў ім жыве. Аднак, каб нешта атрымаць ад крыніцы, трэба нешта даць узамен, кажа Уладзімір Лобач:
– Гэта такая мадэль дараабмену. Чалавек не можа прыйсці да крыніцы з пустымі рукамі. Даўней ахвяравалі і грошы, і воўну, і хлеб, і палатно. Ёсць яшчэ такая форма ахвяравання як абраканне: чалавек дае сабе зарок, напрыклад, прайсці да святой крыніцы на каленях, ці дае зарок паставіць новы крыж, ці паставіць новую капліцу, ці вычысціць крыніцу. То бок чалавек ахвяруе свае ўласныя высілкі. Трэба крыніцы нешта даць, нешта ёй пакінуць, каб забраць сабе ўзамен здароўе.
У 12 стагоддзі і царква змагалася з традыцыяй шанавання крыніц, асуджала як паганскі звычай. Але перамагчы людзей не змагла
Крыніца ў аграгарадку Акцябр Буда-Кашалёўскага раёна. Фота: poehali.net
Крыніцы, якія вы даследавалі, гэта старыя крыніцы, да іх людзі стагоддзямі прыходзілі?
– Ёсць такі міф: вось мы прыходзім да сваёй крыніцы, і яна нібыта з паганскіх часоў. На самой справе святыя крыніцы адкрываліся людзям і ў 19, і ў 20 стагоддзях. Важна мець на ўвазе, што ў карціне свету гэта вельмі трывала сядзела, што крыніца яна сама па сваім вызначэнні ёсць сакральнай вадой. З другога боку, цяпер, на жаль, пайшла такая тэндэнцыя, што проста святары вясковыя вырашаюць пасвяціць крыніцу і зрабіць яе святой. А чалавек традыцыі так зрабіць не мог, ён мог прызнаць крыніцу святой, толькі калі яму быў дадзены знак. Напрыклад, чалавек у сне бачыць, што ў лесе ёсць вада, што ты пойдзеш да яе і выздаравееш. І вось ён ідзе і атрымлівае дзівоснае выздараўленне, а праваднікамі да святой крыніцы выступаюць хатнія жывёлы, пасрэднікі паміж светам людзей ды іншасветам. Знакам можа быць і праява боскага персанажа, калі святы Мікалай, святы Ян ці іншы святы аб’яўляецца каля вады. Можа быць знакам і з’яўленне сакральнага атрыбуту. Так, пастушкі знайшлі абраз каля крынічкі, яго пераносяць у царкву, а ён вяртаецца, як бы дае знак, што вось тут святое месца. Тады на гэтым месцы і ставяць каплічку. Такім чынам чалавек традыцыі ён чакае знаку, і гэта не проста рашэнне святара мясцовага. Калі ж людская памяць не захавала гісторыю паходжання крыніцы, легенду пра яе, то людзі проста казалі, што мае бацькі да яе хадзілі, і дзяды хадзілі, і прадзеды…
Вы падчас экспедыцый вызначалі, якая гэта крыніца: да якой мясцовыя людзі здаўна хадзілі, ці якую пасвяцілі не так даўно?
– Так. Там здараліся нават казусныя гісторыі, калі адна жанчына нам казала, што ёсць у нас святая крыніца і бацюшка прыязджае, яе асвячае. А я думаю, пайду лепш папытаю больш старэйшых людзей. І вось адна бабуля мне кажа, што якая ж тая вада святая, там немцы былі бочку закапалі… пазней бацюшка пасвяціў. Але такія новыя крыніцы становяцца таксама традыцыяй для больш маладых людзей. Часцей за ўсё днём ушанавання новых святынь абіраецца 19 студзеня – Вадохрышча.
Хоць часам, кажа навуковец, асвячаюць аб’ект, які знаходзіцца бліжэй да царквы або да паселішча, а рэальная культавая крыніца ігнаруецца і дэградуе.
Крыніца ў Чачэрску. Фота: poehali.net
“Такім чынам наша зямля нямее”, або беражыце крыніцы
Ёсць крыніцы рэгіянальнага маштабу, куды тысячы людзей прыязджаюць, а ёсць крынічкі, пра якія мала хто ведае.
– Ёсць такія крынічкі, якія лічацца святымі адной-двума-трыма вёскамі. І пра іх ніхто не ведае. Гэта сакральная ўласнасць гэтай малой супольнасці. Таму пакуль туды нагамі не прыйдзеш, ты пра гэту крыніцу не дазнаешся. І на жаль, памяць пра гэтыя крыніцы сыходзіць разам з апошнімі жыхарамі гэтых вёсак, калі перад гэтых ніхто сюды не дайшоў і не запісаў гэтага.
“Такім чынам наша зямля нямее і перастае быць цікавым і непаўторным тэкстам”
За савецкай уладай, калі руйнаваліся многія храмы, дасталася і такім сакральным месцам як святыя крыніцы. Часам іх маглі знішчыць, засыпаць, або і проста апаганіць, напрыклад, заліць хлёркай або нечыстотамі. Пры гэтым ёсць шмат народных аповедаў, што за такія дзеянні прыходзіць адплата ад Бога: аглухнеш, захварэеш, ногі аднімуцца або і памрэш сам і твае родныя.
– Святая крыніца – гэта таксама рытуальны цэнтр і святочная прастора для вясковай грамады. Побач з імі праводзіліся набажэнствы, хрост дзяцей, ладзіліся кірмашы. Тут людзі не толькі шукалі выздараўлення, але і камунікавалі паміж сабою. Пры гэтым у розных рэгіёнах шанаванне крыніц адбывалася ў розныя значныя святы – і на Вялікдзень, і на Тройцу, на Пятра і Паўла, на Спас і так далей. Кожная крыніца мае свой дзень.
А ШТО НА ГОМЕЛЬШЧЫНЕ?
Этнолаг тлумачыць, што ў прынцыпе крыніцы ў розных рэгіёнах могуць адрознівацца па форме але не па змесце:
– Тут размова пра тое, што гэта вельмі моцныя і архаічныя архетыпы, якія працуюць аднолькава ад Падзвіння да Палесся. Крыніца, вось гэтая крыштальная вада з-пад зямлі, яна ўважаецца як святая незалежна ад таго, пра які рэгіён мы гаворым. Сярод асаблівасцей на Гомельшчыне – там вельмі шмат ахвяруюць ручнікоў. Там больш тэкстылю народнага, больш ручнікоў ахвярных. Таму крыжы аброчныя каля крыніц проста абвешаныя гэтымі ручнікамі. Можна пабачыць крыжы цалкам завешаныя ручнікамі, і яны нават выглядаюць як быццам людзі. Але ў цэлым адрозненні па рэгіёнах толькі па форме, але не па змесце. І на Гомельшчыне, і на Полаччыне, прыходзяць да гэтай святой вады па здароўе. Гэта не толькі, калі чалавек хворы, але таксама бяруць крынічную ваду як абярэг, яна цэлы год стаіць у хаце, каб нечага не здарылася, а калі нешта здарылася, то і вада адразу пад рукою. У гэтым сэнсе беларусы аднолькавыя.
Пакроўская крыніца ад п’янства і наркаманіі
Сярод самых вядомых святых крыніц у Гомельскім рэгіёне можна адзначыць крыніцу ў вёсцы Чорнае Рэчыцкага раёна. Раней на гэтым месцы стаяў драўляны храм Пакрова Божай Маці, пра які ўзгадваецца з 12 стагоддзя. Але калі дакладна быў узведзены храм у вёсцы, невядома. У сярэдзіне мінулага стагоддзя царква, у якой за саветамі зрабілі зернясховішча, згарэла. Будынак аднавілі, але, паводле легенды, калі храм чарговы раз згарэў, яго не сталі зноў аднаўляць, бо з-пад алтара пачала біць крыніца. Людзі і цяпер гэтую крыніцу называюць “пад царквой”, “з-пад царквы”.
Капліца і крыніца ў вёсцы Чорнае. Фота: planetabelarus.by
У 2007 годзе крыніца і капліца-купель каля яе былі асвечаныя мітрапалітам Мінскім і Слуцкім Філарэтам. Кажуць, што асабліва вада з Пакроўскай крыніцы дапамагае ў змаганні з п’янствам і наркаманіяй.
“Удовін ключ” або “Удовіна крыніца” і выкліканне дажджу
Гэтая крыніца таксама вядомая ў рэгіёне і знаходзіцца ў аграгарадку Стаўбун Веткаўскага раёна. Паводле легенды, крыніцу выкапалі ўдовы ў засуху, а таму каля крыніцы ладзілі абрады, каб выклікаць дождж. Да прыкладу, удовы абліваліся каля крыніцы вадою або абыходзілі вёску тройчы, а ўвечары ткалі ручнік, акуналі яго ў крынічную ваду і неслі ў царкву. Даглядалі за гэтай крыніцай таксама толькі ўдовы.
Мясцовыя кажуць, што падчас вайны жанчыны хадзілі да крыніцы і прасілі, каб іх мужы вярнуліся дахаты. Таксама гэтая крынічная вада спрыяе добраму ўраджаю, аберагае ад сямейных праблем і здымае стомленасць. Каля “Удовінай крыніцы” моляцца да святой мучаніцы Параскевы.
Крыніца ў вёсцы Кароцькі Кармянскага раёна. Фота: poehali.net
Агулам на Гомельшчыне ў розных раёнах ёсць свае святыя крыніцы. Так, у Буда-Кашалёўскім раёне ў вёсцы Сялец ёсць “Крыніца Макавееў” у гонар святых вялікамучанікаў Макавееў, якая нібыта паўстала на месцы, дзе храм праваліўся пад зямлю, і дзе нібыта з’явілася ікона “Сарака мучанікаў”, што захоўваецца цяпер у царкве Мікалая Цудатворцы ў Буда-Кашалёве. Або крыніца “На крыжах” у Лепельскім раёне, якая паўстала на месцы, дзе некалі набожны чалавек, паводле легенды, пабачыў слуп вады ў выглядзе крыжа і пачуў голас… і забілі ў гэтым месцы чатыры крыніцы, размешчаныя ў выглядзе крыжа…
Як даследавалі крыніцы
Уладзімір Лобач кажа, што падчас экспедыцый яны даставалі з крыніц розныя манеты, у тым ліку і часоў ВКЛ.
– Пасля даследавання, падрабязнага апісання, усё знойдзенае вярталі на месца, але так, каб не было бачна, каб ні ў каго не было спакусы гэтыя ахвяраванні забраць. Дый калі верыць у моц крыніцы, то кідаючы манету ў ваду, чалавек узамен браў здароўе, а таму калі забярэш гэтую манету з вады, то табе вернецца і тая хвароба.
Без дагляду многія малавядомыя крыніцы занікаюць, дэградуюць. Таму важна не толькі збіраць звесткі пра іх, але і займаецца іх упарадкаваннем, што могуць рабіць не толькі даследчыкі, але і ўсе, каму неабыякавая наша спадчына, дадае даследчык.
