Гамяльчанка Марыя Зайцава. Фота: ПЦ Вясна
Як атрымалася, што вы 9 жніўня 2020 года прыехалі ў Мінск?
Я ўдзельнічала вясной 2020 года ў лакальных гомельскіх пратэстах салідарнасці, якія праходзілі каля цырка. Потым я прагаласавала на сваім участку ў дзень выбараў, і мы з маім сябрам вырашылі, што нам ёсць сэнс паехаць у Мінск. Таму што калі будзе маштабны пратэст, то ён будзе менавіта там. Мы так думалі, мы так адчувалі, таму паехалі.
І калі мы даехалі, пратэст і праўда здарыўся. Быў адключаны інтэрнэт, сувязь. Мы даведаліся пра вынікі выбараў ужо з натоўпу. Нехта крыкнуў, што Лукашэнка набраў 80%. І ўсё адбылося.
Я, мой сябра і ягоны брат, невялікая кампанія сабралася вакол нас. Мы ўсе былі разам з натоўпам. Падаецца, гэта было перакрыжаванне Машэрава і Пераможцаў. Мы накіроўваліся да Стэлы, мы бачылі яе наперадзе і ведалі, што там будзе збірацца вялікі натоўп. Мы не дайшлі, бо перакрыжаванне было перакрыта, там быў кардон міліцыі.
Пратэст быў мірным, таму ўсё, што мы маглі рабіць, гэта прасіць апусціць шчыты і прапусціць нас. Менавіта гэта мы і рабілі. Такі быў план. Зразумела, што нічога не атрымалася, нічога не спрацавала. Нас закідалі светлашумавымі гранатамі, я адразу згубіла прытомнасць, мяне раніла ў галаву, я была кантужаная.
Мае сябры адцягнулі мяне ад дарогі, яны таксама былі параненыя, пасечаныя аскепкамі. Нейкім чынам у мяне яшчэ ў сцягне апынуліся тры гумовыя кулі. Напэўна, гэта адбылося ўжо, калі я згубіла прытомнасць. Хіба я выглядала неверагодна небяспечнай на зямлі.
А 9 жніўня я прачнулася ў рэанімацыі.
25 жніўня 2020 года. Стыхійная дошка ганьбы ля гомельскай гімназіі №46, дзе вучылася Марыя. Фота: з Інтэрнэту
Недзе 1,5 месяцы я правяла ў Мінску ў шпіталі, пасля гэтага я паехала ў Чэхію. Я не планавала эміграцыю, хацела толькі атрымаць лячэнне, якое мне прапанавалі.
Дапамогай тады займалася чэшская медыцынска-гуманітарная праграма MEDEVAC, якая эвакуюе раненых людзей з небяспечных зонаў. У той час гэта была Беларусь. Яны вывезлі нейкую колькасць беларусаў, адна з іх была я. Я планавала атрымаць аперацыю, таму што я больш не магла чуць на адно вуха. Пасля гэтага я хацела вярнуцца ў Беларусь.
Я хацела вярнуцца, бо да гэтага часу верыла, што пратэсты змогуць нешта змяніць, і я проста чакала, чакала і чакала. Пакуль не вырашыла ў 2021 годзе атрымаць «абарону», бо разумела, што мне няма сэнсу заставацца на візе, і, відавочна, не атрымалася, чаго мы чакалі. Гэта не было маім планам застацца, але мне давялося, бо я не магла ўжо вярнуцца.
Як ваш стан цяпер? Наколькі атрымалася аднавіцца ад тых траўмаў?
Практычна ні на колькі. Я нядаўна рабіла даследаванне, у мяне гематома ў мозгу засталася з таго часу. Яна ўплывае на маю памяць, гэта не вельмі моцна перашкаджае мне жыць. Я магу, напрыклад, забыць, што я рабіла ўчора раніцай ці што ела ўвечары. Не столькі моцна гэта псуе якасць жыцця, але ў цэлым непрыемна. Я ўсё яшчэ глухая на адно вуха.
Са слыхам гэта на ўсё жыццё, але я магу атрымаць слыхавы апарат. Хаця я настолькі звыклася існаваць з адным вухам, якое чуе, што мне ён не надта і патрэбны. Я магу нешта не пачуць сваім здаровым вухам, але ў цэлым мяне ўсё задавальняе.
А мая памяць, мая гематома ў мозгу, думаю запісацца да ўрача па гэтым пытанні. Магчыма, давядзецца рабіць аперацыю ці нешта такое. Але і гэта не вельмі моцна перашкаджае мне жыць. Я не паміраю праз гэта.
Ці стала Чэхія для вас новым домам за гэты час?
Я бы не сказала. Тут утульна, Еўропа, вельмі спакойна. Але я ні кроплі не магу назваць гэта домам, гэта чужое мне месца. Я не планавала быць эмігрантам, я гэтага не хацела, але я засталася, бо куды мне цяпер вяртацца. Я знаходжуся тут, бо я павінна тут знаходзіцца і не магу быць там прама цяпер. Не думаю, што я бы хацела заставацца ў Чэхіі на ўсё жыццё.
Улічваючы вашу сітуацыю, ці бачыце вы магчымасць сёння дапамагаць палітзняволеным, тым, хто застаўся ў Беларусі?
Я чула, што шмат якія дыяспары беларусаў дапамагаюць палітзняволеным, тым, хто ў нядолі, нам дапамагалі, калі нас раненых вывозілі. Я асабіста не знаходжу ў сябе рэсурса, якім бы я магла б падзяліцца з палітзняволенымі. Бо я не сядзела ў турме, не была нават на сутках. Мяне адразу ўпакавалі ў «хуткую», я не ведаю, чым я магла б ім сказаць, чым падтрымаць. Я калі не магу вырашыць праблему, то не ведаю, чым яшчэ дапамагчы.
Я насамрэч спрабавала напісаць палітвязням ліст, але што мне ім сказаць, што ўсё будзе добра? Я сама сяджу ў эміграцыі і не ведаю, калі я вярнуся дадому. Але я даначу на Узброеныя сілы Украны, нядаўна закінула на «каліноўцаў». Гэтых хлопцаў я разумею, у мяне там служыць сябра. Я да таго ж нейкі час была валанцёрам у цэнтры дапамогі ўцекачам-украінцам. Таму што я разумею, як гэта быць уцекачом. Я не ведаю, як гэта сядзець у турме, але я ведаю, як не мець магчымасці вярнуцца дадому. Таму нейкі час я працавала, займалася засяленнем уцекачоў у Чэхіі.
Ці змяніў вас жнівень 2020 года?
Зразумела, што мяне гэта змяніла вельмі моцна. Мяне да гэтага часу трохі пажырае ПТСР (посттраўматычны разлад). Я не магу сваё жыццё больш не звязваць з Беларуссю.
Калі не з Беларуссю, то я не ведаю, з чым яшчэ. Бо я аддала здароўе за гэта. І я праўда верыла ў нашу ідэю, і я вельмі хачу, каб у маёй краіны ўсё атрымалася. Я хачу гэта пабачыць і вярнуцца туды.
Што б вы сказалі, каб маглі паразмаўляць з сабой тагачаснай?
Хіба не сабе, а ў цэлым усім беларусам. Таму што я наіўна верыла ў мірны пратэст. Мы наіўна верылі ў яго… Каб мы не спынялі тых, хто кідаў бутэлькі і не крычалі на іх: «Правакатары!» – можа быць, атрымалася б зусім па-іншаму. Калі б мы давалі адпор, а не прыходзілі з кветкамі. Калі я ляжала ў шпіталі, я не разумела кветкі. Мяне раніла ў першую ж ноч пратэстаў, і калі я ўжо нічога не магла зрабіць і ляжала ў рэанімацыі, я ўвогуле не разумела, што я бачу ў навінах. Пасля таго, як у першую ж ноч столькі людзей пацярпела, загінуў Аляксандр Тарайкоўскі. Я не разумела гэтыя кветкі. Ладна першая хваля, самыя новенькія, мы не бачылі старых пратэстаў. Мне было 19 год, я прыйшла і праўда падумала, што мы можам нешта змяніць, сказаўшы не. Я атрымала па галаве, чаму не зразумелі адразу ж пасля гэтага, што трэба абраць іншы метад – гэта крыўдна. Магло быць па-іншаму.
За гэты час ці сустракаліся вам людзі, якім вам хацелася б сказаць дзякуй?
Так, шмат. Па-першае, Крысціна Шыянок, якая актыўна займалася ініцыятывай MEDEVAC, дзякуючы ёй, вельмі шмат людзей змаглі тут пачаць новае жыццё, а не сядзець па турмах у Беларусі. Яна і да гэтага часу робіць вельмі шмат важных справаў.
Дзякуй усім тым беларусам, якія прама цяпер знаходзяцца ва Украіне, тым беларусам, якія падтрымліваюць палітзняволеных – я не ведаю, што я магла б сказаць тым, хто за кратамі і паважаю тых, хто гэта робіць за мяне.
Дзякуй усім тым, хто працягвае рабіць хоць нешта.
У вас адносна нядаўна быў дзень народзінаў. Можа быць ёсць жаданне, якое вы загадалі ў гэты дзень?
Кожны год я жадаю аднаго і таго ж. Я проста хачу вярнуцца дадому. У той дом, які я змагу назваць менавіта ім. Напэўна, той дом, дзе на вуліцы будуць не чырвона-зялёныя сцягі, дзе я не буду баязліва азірацца на міліцыю і на бусы з чорным шклом.
