Дачка знакамітага перакладчыка Васіля Сёмухі і хросная дачка знакамітага пісьменніка Уладзіміра Караткевіча. Алеся Сёмуха расла ў атачэнні гукаў розных моў, канчаткова перайшла на беларускую мову, дзякуючы талакоўцам, даўно жыве ў ЗША і захоўвае сваю беларускасць.
Мова Гомель распытала Алесю Сёмуху пра яе дзяцінства, уплыў бацькі і прысутнасць беларускай мовы ў штодзённым жыцці.
Алеся Сёмуха з бацькам Васілём Сёмухам, фота з прыватнага архіву
Даведка: Васіль Сёмуха (18 студзеня 1936 года – 3 лютага 2019 года) – беларускі перакладчык з нямецкай, польскай, іспанскай, украінскай, латышскай і іншых моў. Адна з яго фундаментальных прац – поўны пераклад Бібліі на беларускую мову, над чым ён працаваў 14 гадоў.
ДЗЯЦІНСТВА І ГУКІ РОЗНЫХ МОЎ
Алеся, ваш бацька, Васіль Сёмуха, паходзіў з Пружаншчыны, з Брэсцкай вобласці, але вы самі нарадзіліся ўжо ў Мінску?
– Так, я нарадзілася ў Мінску на Камароўцы, а бацька паходзіў з Пружаншчыны, ён нарадзіўся і вырас на хутары Ясенец.
Вось пытанне мовы цікавае. Якая была ваша першая мова: руская ці беларуская, і калі руская, то ў якім моманце жыцця беларуская мова з’явілася?
– Бацька мой у хаце гаварыў на розных мовах, ён мог пераходзіць з адной мовы на другую. Маці гаварыла па-руску, у дзіцячым садку, у які мяне аддалі, таксама ўсё па-руску было. А бацька часта гаварыў па-свойму, як ён казаў, на паляшуцкай гаворцы. Часта расказваў розныя казкі, якія яму калісьці яго баба Рэпіна расказвала, і ён іх пераказваў. Ён увесь час тыя самыя расказваў мне і майму брату, пра горобэйчыка ці яшчэ пра што. Мова палеская была заўсёды на слыху, па-беларуску бацька таксама часта гаварыў. Ён пастаянна працаваў і як працаваў, так і гаварыў. На кухні, ці дзе мімаходзь, гаварыў па-беларуску. Калі мы былі ў горадзе ці больш публічных месцах, у краме, гаварыў па-руску, з маці і па-руску, і па-беларуску, маці таксама часта адказвала па-беларуску, яна сама з Гомельшчыны была.
У дзяцінстве я з ім вельмі не любіла ездзіць у аўтобусах, таму што калі ён быў са мной у аўтобусе, то любіў мяне “выстаўляць”: пачынаў гаварыць да мяне вельмі гучна і не беларускай мовай, а трасянкай, вельмі смачнай трасянкай, прычым часта гаварыў такія абсурдныя рэчы (Алеся смяецца)… Усе пачыналі глядзець, а ён такое дурное нешта гаварыць, як нейкі “бот” з нейкай глухой вёскі: “дачушка ну ты паглядзі…”, і мне як дзіцяці неяк сорамна было, а яму гэта вельмі падабалася. Вось такія падколы былі. Гэта такая яго забава была.
То бок, ён такое задавальненне атрымліваў ад гэтага…
– Ён заўсёды атрымліваў вялікае задавальненне ад “смакаты” мовы. Яму заўсёды прыемна было, па-першае, бачыць, як людзі рэагавалі на мову, і не толькі на беларускую, але на трасянку, на палескую, а час ад часу ён са мной пачынаў гаварыць па-нямецку. Калі я была маленькая, мне пазней самі бацькі расказвалі, ён неяк паспрабаваў навучыць мяне гаварыць на нямецкай мове і месяцы чатыры гаварыў дома толькі па-нямецку. Я гэтага не памятаю і нямецкай мовы я не ведаю. Але я памятаю гучанне нямецкай мовы, бо ён часта ў хаце гаварыў па-нямецку, дэкламаваў нешта, а потым па-беларуску. Відаць, у яго вельмі моцнае гукавое было ўспрыняцце мовы. Таксама яму была патрэбная музыка. Ён вельмі часта ставіў класічную нямецкую музыку і пад яе перакладаў, час ад часу нешта дэкламаваў. Калі перакладаў з польскай, то хадзіў па хаце і ўвесь час гаварыў па-польску. У школе я, натуральна, вучылася па-руску, з сябрамі я гаварыла па-руску, як і ўсе дзеці ў школе. З ім то па-руску, то па-беларуску. Па-палеску я не ўмела, не ведала палескай мовы, акрамя тых казак, якія ён мне пастаянна расказваў. А калі прыязджалі ў Пружаны, у ПружанУ, як ён казаў, я там гаварыла па-руску, бо па-мясцоваму не магла, а калі загаворыш па-беларуску, то там глядзелі кшталту “не выпендрывайся”, што разумная надта.
Алеся Сёмуха з бацькам Васілём Сёмухам і мужам Маркам, таксама Алесь Камоцкі і Рыгор Барадулін, фота зроблена ў Мінску ў 2001 годзе Сяргеем Шапранам
Моўныя сітуацыі былі розныя. У сярэдняй школе ўсё па-руску было, таму я нават добра не памятаю, як з бацькам тады гаварыла. Відаць, па-руску па звычцы. У старэйшых класах дакладна гаварыла з ім па-руску, і ён часта пераходзіў на такую фармальную, тэлевізійную рускую мову. Яна з яго вуснаў гучала заўсёды вельмі правільна, але неяк… недарэчна. Я заўсёды не ведала, ці ён кпіць з мяне, ці што. Ён як бы казаў правільна ўсё, але ў мяне вушы заўсёды былі настроеныя на падвох нейкі. Было ўражанне, што за гэтым нешта стаіць.
На Гомельшчыну ездзілі да дзядулі і бабулі?
– Дзядулі мае ўсе загінулі падчас вайны, бабуля з Пружаншчыны таксама загінула. Мы ездзілі да бацькавай цёткі, якая яго выхавала. Матчына маці жыла ў Гомелі, я да яе таксама ездзіла, але не памятаю, на якой мове яна са мной гаварыла. Відаць, па-руску. Яна працавала, а я з дзецьмі бегала з раніцы да вечару, мела поўную свабоду. Яна жыла на вуліцы Пясочнай, здаецца так яна называлася. Там ва ўсіх сады былі, яблыні, вішні. Але памятаю, што баба з сяброўкамі сваімі гаварыла на нейкай такой беларуска-ідзіш трасянцы. Гэта была такая свойская трасянка. Я часткова разумела, што яны гаварылі, там шмат слоў беларускіх было, асабліва калі тэма нас датычыла. Там цэлая вуліца старых людзей жыла, прыватныя дамы без каналізацыі, з газавымі балонамі, вада з калодзежа. Яны сядзелі на лаўках і “лясы тачылі”. Усе старыя былі, да ўсіх прыязджалі ўнукі. Я іх бабкамі называла, але яны, відаць, можа такога ўзросту былі, як я цяпер, а мне яны старымі здаваліся. Ва ўсіх былі гароды, было некалькі дамоў цыганоў. Цыганы па-свойму гаварылі. А баба з сяброўкамі на гэтай беларуска-ідзіш трасянцы, але толькі з некаторымі.
Можна сказаць, на слыху ў вас былі розныя мовы з дзяцінства?
– Так. І ад паездак у Пружаны, у Бярозу, у Сялец, у Гомель, у хаце. Гукі розных моў заўсёды гучалі. Часам бацька ставіў нямецкія оперы, нямецкая часта гучала, але яна неяк не прыліпла да мяне. У школе я вучыла англійскую мову, таму яшчэ англійская дадалася.
СТУДЭНЦТВА І ПЕРАХОД НА БЕЛАРУСКУЮ МОВУ
Так разумею, што ваша беларуская мова прыйшла ўжо ў студэнцкія гады?
– Так, я паступіла на беларускі філфак, пазнаёмілася там з Марынай Місько, і здаецца мы яшчэ толькі ўступныя іспыты здавалі, як я заўважыла, што яна ўвесь час гаварыла на беларускай мове, як кажуць, без прычыны. Мне нават у галаву гэта раней не прыходзіла, каб увесь час гаварыць па-беларуску. Але калі я пачула ад яе, я падумала, што гэта цікава. Яна мяне запрасіла на некалькі мерапрыемстваў “Талакі” і я пайшла паглядзець. Студэнты ж філфаку паміж сабою па-руску гаварылі, у тым ліку беларускага філфаку. Толькі некаторыя гаварылі ўвесь час па-беларуску, Марына Місько, Славамір Адамовіч, які са мной быў на адным курсе, Міхась Скобла, яго жонка таксама і яшчэ пару чалавек. Але са 110 чалавек на аддзяленні ну можа сем-восем увесь час па-беларуску гаварылі. Таму для мяне гэта быў такі рубікон. Я пабыла на некалькіх святкаваннях “Талакі”, пабачыла іншых людзей, якія гавораць увесь час па-беларуску. Мяне запрасіў на шпацыр-гутарку Алесь Суша, мы з ім гулялі дзве гадзіны па Мінску, ён увесь час гаварыў, пераконваў, я падумала, ну вось маладыя людзі гавораць увесь час без прычыны па-беларуску і я пачну. І пачала. Мне было 18 гадоў, і з таго часу я рускай мовай не карыстаюся.
Алеся Сёмуха (злева) з двума дзяўчатамі, здымак захоўваецца ў Віленскім музеі Луцкевічаў
Як ваш тата адрэагаваў, калі вы перайшлі на беларускую мову, была нейкая рэакцыя з яго боку?
– Вельмі станоўчая. Ён вельмі падтрымліваў мае сувязі з талакоўцамі, нават ганарыўся гэтым, што нездарма выгадаваў дачушку. Ён вельмі падтрымліваў мае першыя спробы перакладу, я перакладала некаторыя рэчы на беларускую мову. Апавяданне “Каралеўства Беларусь”, апавяданне “Табу” з польскай мовы, з англійскай мовы рабіла пераклад. Ён казаў, што ў мяне вельмі добра атрымліваецца. Але я адчувала, што ў мяне няма такой вытрымкі, як у яго, каб сядзець дзень і ноч перакладаць. Я – чалавек не акадэмічнага складу, мне трэба дзея. Я магу перакласці нешта кароткае, а потым мне нечым іншым трэба заняцца, я люблю разнастайнасць і актыўнасць у занятках. А бацька, памятаю, увесь час сядзеў за сталом. Мы прачыналіся, ён ужо быў на нагах, мы лягалі спаць, ён яшчэ працаваў. Такой здольнасці сядзець за сталом у мяне не было. Але ж не абавязкова быць перакладчыкам.
Бацька даваў мне парады моўныя. У мяне ж запас слоў гарадскі быў. Бацька калі гадаваўся, то на яго мове ўсе гаварылі, ён меў уплывы ад розных людзей, што складае больш шырокую моўную базу чалавека. А мая база – гэта бацька, сябры-талакоўцы і тое, што я сама чытала. Але гэта не мова, якая перадаецца ад супольнасці, не мова жыццёвых сітуацый. Таму ён даваў мне парады, што ў нас так гаварылі, або так трэба гаварыць. Гэта пашырала мой моўны запас.
Я ўжо пачынала займацца журналістыкай. Ездзілі мы і ў Беласток, было вельмі цікава паслухаць беларускую мову беластачан.
групавы здымак у кватэры Юрыя Туронка ў Польшчы, прыкладна 1989-1990 год
УСПАМІНЫ ПРА КАРАТКЕВІЧА
Асоба Уладзіміра Караткевіча, які быў вашым хросным бацькам, неяк прысутнічала ў вашым жыцці, уплывала на вашае жыццё?
– Я яго асабіста амаль не памятаю. Памятаю адзін раз, калі ён быў у нас у хаце, то мяне на назе гушкаў і рагатаў. Гушкаў і рагатаў, і настолькі гучна рагатаў, што гэта я запомніла. А наконт прысутнасці… Я ведаю, што ён мяне хрысціў і што з маімі бацькамі яны ўвесь час сустракаліся. Бацькі жылі спачатку ў бараку на Камароўцы, я нарадзілася там. Караткевіч туды ўвесь час прыходзіў, у іх з бацькамі былі свае літаратурныя гаворкі, чарку выпівалі. А ў 1970-м годзе мы пераехалі ў звычайную двухпакаёвую кватэру, Караткевіч туды заходзіў, але ўжо рэдка. Памятаю яшчэ, калі была ў дзіцячым садку і маці мая там працавала, што нехта прыйшоў і маці з гэтым чалавекам вельмі доўга праз плот размаўляла. Маці пазней сказала, што Валодзя прыходзіў развітацца, ведае, што канец прыйшоў, хацеў папрасіць прабачэння і развітацца. Гэта быў час, калі ён ужо вельмі хворы быў. Але бацькі заўсёды пра яго гаварылі. Ён быў у нашым доме нават не ў фізічнай прысутнасці. “О, Валодзя..”, яны ўзгадвалі нешта, рагаталі. І бацька мне заўсёды казаў, што “ну вось твой хросны бацька, каб жыў, табе па срацы б даў за такія рэчы”.
ЖЫЦЦЁ Ў ЗША І БЕЛАРУСКАЯ ПРЫСУТНАСЦЬ
Наколькі цяпер жывучы ў ЗША, у зусім іншай моўнай і цывілізацыйнай прасторы, дзе ўсё функцыянуе іначай, наколькі лёгка ці цяжка захаваць сваю беларускую прысутнасць і беларускую мову?
– На пачатку я была ў вельмі блізкім кантакце з беларусамі Ню-Ёрку, і там беларуская мова жыла свабодна. Можна сказаць, што кожную нядзелю пасля царквы збіраліся. Плюс святы. Я адразу з усімі пазнаёмілася, сям’я Андрусышыных была цудоўная, такія шчырыя, адкрытыя, гасцінныя людзі. Ездзілі на святы ў Ню-Джэрсі, дзе жылі Вітаўт Кіпель ды іншыя, у фундацыю Крэчэўскага. Тая старэйшая эміграцыя вельмі моцна трымала беларускую грамаду. Гэта была вельмі моцная супольнасць.
Ню-Ёрк, 1993 год, кватэра Данчыка. На фота Алеся Сёмуха з бацькам Данчыка – Паўлом Андрусышыным і Антонам Шукелойцям
А потым я выйшла замуж і выехала ў Вашынгтон. Там вялікай беларускай грамады не было. Я пазнаёмілася з Алесяй Кіпель, і мы час ад часу сустракаліся. У Вашынгтоне, разам з Алесяй, мы стварылі Вашынгтонскі гурток БАЗА, беларуска-амерыканскае задзіночанне. Нас было чалавек 10-20. Суполка існуе дагэтуль. Я – скарбніца. Мы робім культурныя імпрэзы і прапагандуем беларускія інтарэсы ў амерыканскіх дзяржаўных установах.
Я жыла і жыву пад Вашынгтонам. Тут эмігранты іншыя. Гэта пераважна былі прафесіяналы, якія прыехалі па дыпламатычных, бізнес, адукацыйных справах, і ўсе былі вельмі занятыя. Але ў мяне ніколі не ўзнікала пытання захавання беларускага. А куды яно падзелася б? У гэтым сэнсе асаблівага пытання няма, забыць гэта немагчыма. Ніякіх складанасцяў не было, каб захоўваць, але не было ўжо такіх магчымасцяў, каб актыўна падтрымліваць. Але грамада расла. Цяпер тут шмат беларусаў, і беларуская грамада досыць вялікая.
Алеся Сёмуха на працы, 2023 год
кавярня «Вэсэлка» ў Ню-Ёрку на Манхэтане, 2024 год, Алеся Сёмуха з сяброўкай дзяцінства Марыянай, адзінай асобай, з якой яна час ад часу размаўляе па-руску па прывычцы з дзяцінства
Але амерыканская культура іншая, яна іншая ў тым сэнсе, што жыццёвае асяроддзе не такое, людзі сябруюць іначай, іншыя адносіны паміж мужчынамі і жанчынамі. У беларускім асяроддзі людзі лічаць, што яны мусяць ведаць усе пра ўсіх, тут жа больш індывідуалістычная культура. Проста так ніхто ў хату не ўваліцца. Гэта натуральная культура, але для беларусаў часта занадта фармалізаваная. Мне заняло колькі гадоў зразумець гэтую розніцу, і я не маю ніякіх праблем, хоць з гадамі я больш амерыканізавалася. Мой муж – амерыканец, на працы таксама амерыканскае атачэнне, культура дамінуе амерыканская. Таму мне яна зараз бліжэй і камфортней. Я люблю сваю мяжу. І чалавек досыць адкрыты, але сама вызначаю межы свайго ўдзелу, адкрытасці ці заангажаванасці, не люблю фамільярнасці. Мне больш падабаецца аўтаномія, я зразумела, што мне гэта заўсёды падабалася. Я была заўсёды незалежная ў думках, і калі цэлая сістэма на гэтым пабудаваная, то адразу адчуваецца, што гэта мне па душы.
Я думаю, што і бацьку майму гэта б пасавала. Ён быў вельмі індывідуалістычны, не любіў, калі ў яго жыццё лезлі без яго дазволу. З блізкімі сябрамі ён мог больш сабе дазволіць, але не з іншымі людзьмі. Бараніў свае межы, межы свайго прыватнага жыцця. Я думаю, што ў гэтым сэнсе ён бы ацаніў амерыканскую культуру пазітыўна.
Штодзень
Фота прадастаўленыя Алесяй Сёмухай з яе прыватнага архіву.
