Я думаю, не памылюся, калі скажу, што за апошнія 30 год гомельскія ўлады амаль не ўкладалі грошай у развіццё гомельскай гісторыі. “Амаль” – бо фінансаванне раз на некалькі год выдання зборніка з матэрыяламі канферэнцыі ў колькасці 100 асобнікаў на 500-тысячны горад, па шчырасці, непрыстойна называць “укладваннем у развіццё гомельскай гісторыі”, піша гомельскі гісторык Яўген Малікаў у блогу Мова Гомель.
Яўген Малікаў падчас працы ў архіве
Таксама нельга назваць “укладваннем грошай у развіццё гомельскай гісторыі” і добраўпарадкаванне палацава-паркавага ансамбля, рамонт будынкаў музеяў і помнікаў на цэнтральных вуліцах – гэта само-сабой зразумелае падтрыманне матэрыяльна-тэхнічнага стану ўжо існай гарадской гаспадаркі. У маім разуменні слоў “укладваць грошы ў развіццё гісторыі” — гэта мэтанакіравана іх выдаткоўваць на стварэнне новага прадукта: вынікаў археалагічных раскопак, выданне кніг, правядзенне і публікацыю гістарычных даследаванняў, уключэнне ў турыстычныя цікавосткі новых, раней не задзейнічаных аб’ектаў. Але менавіта на гэта грошы гарадскога бюджэта і не трацяцца. Фінансаванне музеяў таксама не з’яўляецца “укладваннем у развіццё гарадской гісторыі”. Музеі ўзніклі даўно, яны не нешта “новае”, яны абавязковая аўтаматычная графа расходаў гарадскога бюджэту – ёсць музей, значыцца ёсць для яго фінансаванне. І, дарэчы, навуковая дзейнасць не з’яўляецца абавязковай сферай дзейнасці беларускіх музеяў. Рэдкі з музеяў стварае новы гістарычны прадукт – канферэнцыі і іх зборнікі, а звычайна гэта сувеніры-магніцікі з заезджанымі відамі агульнавядомых аб’ектаў (палац, сабор, тэатр і г.д.).
У выніку, калі дзесяцігоддзямі не ўкладвацца ў інфраструктуру, яна змаргіналізуецца і ў пэўны час проста рассыплецца. І, давайце будзем шчырымі, менавіта гэта самае адбылося з гомельскай гісторыяй. Дастаткова зайсці ў кнігарню Гомеля і запытацца пра кнігі па гісторыі горада. За 20 лет асартымент не змяніўся: рэпрынт кнігі 1900 года Л. Вінаградава, шостае перавыданне кнігі А. Макушнікава, восьмы варыянт адной і той жа кнігі А. Рогалева… У “Букінісце” могуць прапанаваць яшчэ два тамы кнігі “Памяць” 1998 г. Ну і ўсё.
І вось надышоў час пажынання вынікаў гнілой гістарычнай палітыкі нашага горада.
У пачатку гэтага года ў Гомелі прызначылі новага кіраўніка гарадскога выканаўчага камітэта. У нас чамусьці гэтую пасаду называюць “мэрам”, але ва ўсім свеце мэр – гэта выбарная пасада, а не прызначаная зверху. Таму называць старшыню гарвыканкама “мэрам” – тэрміналагічна некарэктна.
Новы кіраўнік, у адрозненне ад папярэдніх, маладзейшы і, відаць, у курсе важнасці гуманітарных складнікаў гарадской культуры: сімвалаў, легенд, міфаў, гарадскіх традыцый і прыкмет. Ён, як і ўсе гомельскія чыноўнікі, у захапленні ад брэсцкага “ліхтаршчыка”, які запальвае газавыя ліхтары на пешаходнай вуліцы (у рэальнасці абсалютна выцягнутая з нічога калька кракаўскага трубача-хэйнала). Аднак новы кіраўнік сутыкнуўся з тым, што тэма “гарадскіх легенд” у Гомелі ўвогуле ніколі не вывучалася і таму дадзеная сфера ў нас абсалютна пустая – захочаш нешта прачытаць па гэтай тэме, а прачытаць і няма чаго. Таму новы кіраўнік падышоў з тыповай для беларускіх упраўленцаў крэатыўнасцю: калі ў горадзе няма сваіх гарадскіх легенд, дык іх трэба прыдумаць (як з тым самым брэсцкім газавым “ліхтаршчыкам” толькі ў гомельскі профіль).
Той самы прыклад прыдуманай легенды пра берасцейскага ліхтаршчыка. Фота: Российская газета
З гэтай мэтай у інстаграме кіраўніка гарвыканкаму быў нават абвешчаны гарадскі конкурс на стварэнне гарадской легенды. А ў тэлеграме аўтара конкурса першы раз прагучала і “легенда пра гомельскага шаўца”, якая, што заканамерна, і стала пераможцам конкурсу абвешчанага гарадскімі ўладамі (цытуецца паводле афіцыйнага тэлеграм-канала):
“Суть легенды о сапожнике: когда-то в Гомеле жил бедный талантливый сапожник, мечтавший открыть обувную фабрику. Каждое утро он писал это желание на бумаге и прятал его в последний изготовленный сапог. А вечером – вынимал и сжигал в камине, чтобы желание «было ближе к звёздам и Богу».
Мечта сапожника сбылась – в Гомеле появилась первая сапожная артель. Сегодня это фабрика «Труд». Сапог и камин предлагается воплотить в бронзе. По примеру героя, люди смогут прятать туда записки с желаниями. Каждый вечер в назначенное время Сапожник (по аналогии с брестским Фонарщиком) будет вынимать их из сапога и сжигать в камине, чтоб мечты сбылись.”
Начальнік загадаў — падначаленыя пачалі папулярызаваць “легенду” пра шаўца. Фота: gorbibl.gomel.by
Не будзем строга ацэньваць гэтую псеўданародную творчасць – хоць яе ідэалагічна вывераная пралетарска-савецкая (з гэтага і пачалася фабрыка “Труд”!) пустата рэдка каго пакіне стрыманым. Але гэта вельмі паказальны прыклад дэградацыі гістарычнай інфраструктуры Гомеля. Можна дзесяцігоддзямі не ўкладваць сродкі ў даследаванне гарадской гісторыі, але надыдзе час, калі яна спатрэбіцца, і тады замест рэальнай гарадской гісторыі з яе старажытнымі магічнымі легендамі і паданнямі, прыходзіцца з пальца выцягваць “агульнагарадскую легенду, якая аб’яднае ўсіх гараджан”. Але колькі той палец не цягні, законы прыроды не падманеш: які палец – такая і легенда, а з абсалютнага нічога жывыя шэдэўры не нараджаюцца.
Нягледзячы на ўвесь абсурд, дадзены выпадак не азначае безнадзейнасці і беспрасветнасці гомельскай гісторыі. Насамрэч рэальная, а не прыдуманая, гомельская гісторыя хавае безліч фантастычных таямніц, якія цярпліва чакаюць сваіх даследчыкаў. Як прыклад наяўнасці такіх таямніц ніжэй я падаю старонкі з кнігі ХІХ стагоддзя, з фрагментам абсалютна невядомай у Гомелі гарадской легенды (!!!). Кніга паходзіць з замежнага архіва, але я прынцыпова не даю яе назву і аўтара – мэтанакіравана ствараю ў чытачоў кагнітыўны дысананс. Вось і жывіце цяпер з гэтым.
Для шчырасці трэба прызнаць, што гэтая амаль 150-гадовая “легенда” ў такім выглядзе таксама далёка не народнага паходжання. Аналіз тэкста паказвае, што гэта таксама ідэалагічна вывераны канструкт вернаподданіцкага прагібу невядомага мясцовага літаратара перад імперскімі ўладамі (уласна таму яна і была надрукавана ў выглядзе кнігі). З іншага боку, узгадкі “гайдукоў” і пэўныя асаблівасці гістарычнага апісання паказваюць, што аўтар ўжываў і нейкія рэальныя паданні пры напісанні тэкста, якія ён апрануў у ідэалагічна верныя павучальныя формы (падобна гэта ўжо нейкая кепская традыцыя для нашага горада?). Але прыклад яе наяўнасці і нават публікацыі ХІХ стагоддзя паказвае, што рэальная гісторыя Гомеля заўжды нашмат цікавей, яскравей, павучальней і бліжэй гамяльчанам, чым любыя выдуманыя і вернападданіцкія, і ад таго абсалютна пустыя, псеўдалегенды, псеўдатрадыцыі і псеўдагісторыі. І так, у тым зборніку былі яшчэ нейкія тэксты, датычныя Гомельшчыны, але я на іх увагу асабліва не звярнуў.
Што тычыцца падыходу да напісання “сучасных гомельскіх гістарычных легенд”, дык я на ўвесь наш 500-тысячны горад ведаю толькі двух чалавек, якія па сваім узроўні ведаў, мастацкага густу і літаратурных навыкаў, маглі б генерыраваць рэальныя, гістарычна абгрунтаваныя гарадскія легенды. Але на шчасце, ніводзін з іх у гэтым конкурсе стварэння псеўдагісторыі Гомеля не прыняў удзелу.
Яўген Малікаў, гісторык, кандыдат мастацтвазнаўства