Займаючыся вывучэннем драўлянай архітэктуры Гомеля, мне часта даводзілася даказваць важнасць яе захавання для нашага горада, для нашай краіны, піша кандыдат мастацтвазнаўства Яўген Малікаў на старонках выдання Мова Гомель. І кожны раз адным з самых галоўных “аргументаў” маіх апанентаў была мантра пра тое, што драўляная архітэктура “недаўгавечная”, у адрозненне ад каменнай архітэктуры. Таму, маўляў, які сэнс яе захоўваць, калі гэта ўсё-роўна не навечна і праз колькі дзясяткаў гадоў “яно ўсё роўна згніе і разваліцца”.
“Даўгавечнасць” – гэта такі ўмоўны тэрмін, а вось статыстыка – рэч бесстаронняя і з яе дапамогай можна лёгка прасачыць, ці сапраўды ў драўлянай архітэктуры такі звыш кароткі тэрмін выкарыстання.
Храм і пагада ў Хору-дзі ў Японіі
Самым старым драўляным будынкам у свеце лічыцца храм і пагада ў Хору-дзі ў Японіі, якія былі ўзведзены ў 700 г. нашай эры. За час свайго існавання храмавы комплекс неаднаразова паднаўляўся ў XII, XIV, XVII стагоддзях, але лічыцца, што каля 15-20 % будаўнічых матэрыялаў захаваліся з першапачатковага ўзвядзення.
Самым старым драўляным будынкам Еўропы з’яўляецца царква святога Андрэя ў Грынстадзе (Эсэкс, Вялікабрытанія), узведзеная паводле гістарычных крыніц у 845 г., а паводле дэндрахраналагічных даследаванняў – у сярэдзіне ХІ ст. Пазней да храма былі далучаны цагляная прыбудова ў 1500-гг і вежа ў XVII ст., што трохі змяніла першапачатковы вобраз будынка, але не адмяніла яго пяршынства сярод захаваных драўляных пабудоў Еўропы.
У Нарвегіі захавалася некалькі драўляных храмаў – стаўкірак, узведзеных у ХІІ ст. – стаўкірка ва Урнэсе (каля 1130 г.) і багата аздобленая драўлянай разьбой стаўкірка Хопэрстад (1140 г.). Ёсць у краіне таксама і драўляныя храмы XIII-XVI ст.
Найстарэйшы драўляны будынак у Польшчы – гэта касцёл архангела Міхаіла ў Дамахове каля Познані. Да нядаўняга часу лічылася, што касцёл збудаваны ў 1568 г., аднак дэндрахраналагічныя даследаванні 2019 г. паказалі, што касцёл збудаваны ў 1369 годзе.
Амаль аднагодкам з дмахоўскім храмам з’яўляецца касцёл святога Мікалая ў Тарнаве Палускім, у Вялікапольскім ваяводстве, які паводле дэндрахраналагічных даследаванняў быў узведзены ў 1373-1374 гг.
Самай старой драўлянай пабудовай у Расеі лічыцца царква Уваскрашэння Лазара, на воставе Кіжы. Паводле прынятай гістарычнай традыцыі, гэтая царква была пабудавана святым Лазарам Мурамскім, які памёр у 1391 г. (адпаведна храм быў узведзены да гэтай даты). Даследаванні самога храма паказалі, што ён быў пабудаваны паміж XIV і XVI ст. Сёння храм з’яўляецца часткай музейнага комплекса ў Кіжах.
Другім па старажытнасці драўляным храмам у Расеі лічыцца царква Рызапакладання з сяла Бародава ў Валагодскай вобласці на поўначы краіны. Храм быў асвечаны ў 1485 г., што пазней было пацверджана і дэндрахраналагічнымі даследаваннямі. Улічваючы ўнікальную старажытнасць гэтага храма, яшчэ ў 1930-х гг. (!) спецыялістамі было прапанавана перанесці цалкам увесь будынак з сяла Бародава ў Кірыла-Белазерскі манастыр, што і было ажыццёўлена ў 1957 г. У час пераносу храма былі выкананы і пэўныя рэстаўрацыйныя работы – былі адноўлены дранкавае пакрыццё даху і іншыя дэталі, таксама замянілі тры (!) бярвенні ў сценах.
Царква ў Бародава
Самым старажытным драўляным будынкам Украіны з’яўляецца царква ў сяле Калоднэ ў Закарпацкай вобласці, якая была ўзведзена ў 1470 г. У 1800 г. царкву перанеслі на новае месца, дзе яна стаіць і зараз.
царква ў сяле Калоднэ
Самым старым драўляным будынкам Беларусі з’яўляецца царква святога Мікіты ў сяле Здзітава, у Бярозаўскім раёне Брэсцкай вобласці. Храм быў пабудаваны ў 1502 г. і ў форме яго высокага завостранага даху хаваюцца перажыткі архітэктуры готыкі. Як бачым, самы стары драўляны беларускі храм па ўзросце прыблізна адпавядае самым старым храмам захаваным у нашых бліжэйшых суседзяў – XIV-XV ст.
Успенская царква ў сяле Кашэвічы
Самым старым драўляных будынкам у Гомельскай вобласці з’яўляецца Успенская царква ў сяле Кашэвічы, Петрыкаўскага раёна, пабудаваная ў 1642 г. у традыцыях палескай школы драўлянай архітэктуры.
царква св. Мікалая ў сяле Старая Беліца
Самым старым храмам Гомельскага раёна з’яўляецца царква св. Мікалая ў сяле Старая Беліца, каля аграгарадка Урыцкае пад Гомелем. Дакладная дата пабудовы храма, на жаль, покуль не вядомая, згодна даступным гістарычным звесткам ён быў узведзены ў 1730-я альбо ў 1770-я гг. Па сваім архітэктурным выкананні царква з’яўляецца яркім і рэдкім захаваным на ўсходзе Беларусі прыкладам барочнай архітэктуры і адной з самых прыгожых драўляных цэркваў нашай краіны.
Самым старым драўляным будынкам горада Гомеля з’яўляецца стараабрадская царква святога Іллі на вуліцы Камісарава, ўзведзеная ў 1793 г. З дазволу ўладальніка горада графа Мікалая Пятровіча Румянцава. Гэтая царква ветліва сустракае ўсіх, хто ўязджае ў наш горад праз мост з боку Навабеліцы. Аднак узвядзенне на беразе Сожа забаўляльнага комплекса ў бліжэйшы час значнай меры знішчыць гэтую ідылічную карціну.
Самы стары драўляны будынак у бліжэйшых да Гомельшчыны суседзяў – гэта царква Раства Багародзіцы ў сяле Стары Ропск, у Клімаўскім раёне Бранскай вобласці Расеі (90 км на ўсход ад Гомеля), пабудаваная ў канцы XVII ст. у традыцыях барока
З прыведзеных прыкладаў можна пабачыць, што пры належным даглядзе драўляныя будынкі нават самых складаных канструкцый і форм могуць захоўвацца стагоддзямі, радуючы і натхняючы своеасаблівымі архітэктурнымі вобразамі кожнае новае пакаленне. Адпаведна, усе прэтэнзіі наконт “недаўгавечнасці” драўляных будынкаў з’яўляюцца маніпуляцыяй, якая не мае нічога агульнага з рэчаіснасцю.
На жаль, драўляныя храмы, як і іншыя прыклады архітэктуры мінулага, у савецкі перыяд актыўна і масава знішчаліся па ўсім СССР, у тым ліку і ў Беларусі, бо ўспрымаліся аб’екты ідэалагічна варожыя па сваёй сутнасці і непатрэбныя для “правільнага” выхавання савецкага чалавека. Шмат храмаў не перажыло таксама і Другую сусветную вайну. Таму колькасць захаваных да нашых дзён такіх аб’ектаў вельмі малая, а на Гомельшчыне, праўдападобна, іх колькасць найменшая ў параўнанні з іншымі абласцямі Беларусі.
З набыццём Беларуссю незалежнасці сітуацыя трохі змянілася – драўляныя храмы, якія перажылі савецкі час, нарэшце перасталі знішчаць, большасць з іх была ўключана ў дзяржаўны спіс гістарычных помнікаў, належным чынам падтрымліваецца іх фізічны стан. Аднак ніводны з драўляных храмаў Гомельшчыны, на жаль, не закранула ўсебаковае навуковае даследаванне, у тым ліку тэхнічнае, ужо не кажучы пра рэстаўрацыю. Мала ў якім з драўляных храмаў Гомельшчыны змогуць пахваліцца наяўнасцю гістарычнай даведкі, аб’ёмам большай за напісанае ў Вікіпедыі, ні ў водным з іх не праводзіліся дэндрахраналагічныя даследаванні, адпаведна, рэдкі храм мае навукова пацверджаную дату сваёй пабудовы. Аднак, нягледзячы на ўсе пералічаныя складанасці, захаваныя драўляныя храмы самі сабой з’яўляюцца важнейшым жывым аргументам у спрэчцы аб важнасці захавання драўлянай архітэктурнай спадчыны для нашай краіны. Засталося толькі, каб гэтая важнасць была ўспрынята і ўсім беларускім грамадствам, а не толькі даследчыкамі.
Аўтар: Яўген Малікаў, гісторык, кандыдат мастацтвазнаўства
