“Дажджу трэба”, – часта казала мая бабуля, калі таго дажджу летам было “як кот наплакаў”. Дождж – гэта жыццё зямлі, хоць часам бывала, што і сена намочыць, але ж такой бяды, высахне… У ранейшыя часы нашы продкі нават спрабавалі выклікаць дождж, маючы для гэтага цэлы арсенал абрадавых дзеянняў: ад кідання маку ў ваду да абворвання ракі.
Мова Гомель вырашыла падзяліцца асабістымі ўспамінамі, звязанымі з дажджом, але і прыглядзецца больш дасведчаным крыніцам.
У маім дзяцінстве, калі летнія канікулы я праводзіла ў дзядулі з бабуляй на хутары, усе вельмі баяліся навальніцы. “Грымоты ідуць”, – казала мая баба. Дык вось калі ішлі тыя грымоты, трэба было выключыць электрычнасць у шчытку, зачыніць вокны (каб шаравая маланка ў вакно не заляцела, а такія ў нашых мясцінах балоцістых здараліся), дый сядзець ціхенька чакаць ці то канца свету, ці то канца непагадзі. Прыходзіла ў гэты час да нас абавязкова і суседка, старэнькая бабулька (прынамсі, я яе памятаю як вельмі старэнькую) Гэлена, якая жыла ў такой жа старой хатцы непадалёк за жытнім полем. Баялася яна самотна сядзець у сваёй хаце падчас грымотаў, і пабачыўшы большую хмару і маланкі на гарызонце, брала кіёчак і пратаптанай сцяжынкай ішла праз тое жыта да нас.
Так і сядзелі разам, калі вечарам, то і ў цемнаце, паставіўшы крэслы падалей ад вокнаў, а звычайна пры печцы, гаварылі, уздыхалі, а часам і “войкалі”, калі тыя грымоты даваліся ў знакі. Абавязкова хрысціліся пры гэтым.
Пра шаравыя маланкі распавядалася ў нас шмат розных гісторый: то яна ў хату да каго праз фортку заляцела, то нават і забіла каго ў той ці іншай вёсцы. Наслухаўшыся, і я страшэнна іх баялася, хоць давялося аднойчы пабачыць гэты цуд стыхіі на ўласныя вочы. Навальніцы ў нас часам былі гвалтоўныя: здаецца, бегаеш з дзецьмі з вёскі, якая была зноў жа за жытнім полем, сонца свеціць, а тут раптам маланкі і дождж. Тады я “брала ногі ў рукі” і бягом праз поле дадому. Вось так і напаткала мяне аднойчы тая маланка, павіснуўшы невысока над зямлёй у пару метрах спераду ад мяне як сярэбраная куля. Здаецца, цягнулася гэта нейкае імгненне, але запомніла я гэтую яскравую ва ўсіх сэнсах і ўнікальную сустрэчу на ўсё жыццё. Усё ж з’ява гэта рэдкая, хоць і вельмі небяспечная.
Аднак пасля таго выпадку бабуля вырашыла, што з мяне трэба зняць спалох. І павяла ў вёску непадалёк да знахаркі. Тая мне ўсё нейкі пясочак праз пальцы ног перасыпала, нажом паміж пальцамі праводзіла і чытала свае замовы. А ні слова, канешне, я не помню, але, відаць, замовы падзейнічалі. Бабуля вырашыла, што спалох зняты, дзіця ўратаванае.
Хоць здарыліся і адваротныя выпадкі. Калі дажджу наадварот не было. Тады ўжо іншая бяда, бо ўсё сохне. Але ў гэтых выпадках на ратунак прыходзілі розныя рытуалы і зноў жа замовы, звычайна звязаныя з вадой. У маіх асабістых успамінах такіх не захавалася, аднак шмат такіх рытуалаў апісаныя даследчыкамі.
Так, на Палессі доўгі час быў распаўсюджаны звычай “араць” раку, каб пайшоў дождж. Увогуле абворванне для выклікання дажджу было пашыранае, бо абворвалі і калодзеж, і цэлую вёску. Каб выклікаць дождж, ішлі таксама да закінутых калодзежаў і крыніц, ачышчалі іх, ставілі побач крыжы, вешалі іконы. Выкарыстоўвалі мак, які кідалі ў калодзеж, або рэшата, праз якое лілі ваду. Бытавала і “абліваха”, калі адзін аднаго аблівалі вадой каля крыніцы, возера або ракі.
“Як на цябе вада льецца, так каб дождж зямлю абліваў” .
Унікальным досведам падзялілася з супрацоўнікамі Веткаўскага музея стараабрадніцтва і беларускіх традыцый імя Ф.Р. Шклярава жыхарка вёскі Нісімкавічы Чачэрскага раёна Лідзія Васільеўна Кузьмянкова (71 год). Яна распавяла пра два спосабы выклікання дажджу (перапісана са скаротамі з відэа на старонцы Веткаўскага музея ў facebook):
Так засохла зямля, аж палепалася. Ну і што, сабраліся бабы-удовы, багата баб-удоў, і вызывалі дождж, абыдзённік дзелалі. У вадзін дзень бярэцца кусок лёну, абыкнавенный лён, тут яго патрэплюць, памнуць, папрадуць, і сейчас у кросны і саткуць… абыдзённік, у вадзін дзень… І тады гэты абыдзённік парэжуць і вешаюць кала тога калодзежа, кала тога, кала тога… і тады дождж.
Бабы прыйшлі да мяне, Лідуська, дайка ты нам барану… Сабраліся іх штук дзесяць баб, і ўсё старыя, удовы такія, і панадзяваліся так, па-святошнаму, па-чысценькаму, харошанькаму. Узялі тую барану. Ты ж нам і вяроўку дай. І я ім даю вяроўку. Ну і хадзем з намі… Прышлі туды ўніз к рэццэ… Паклалі яны бабы эта ўсё і молюцца і на мяне кажуць – маліся… Усе малітвы перамалілі, дзе якія ё на белым свеце. А тады ўзялі мак, святы мак з цэрквы каторы, і гэтым свяцоным макам па рэццэ крастом вот так во сыпалі…
…А тады вяроўку бралі, чаплялі за барану, і дзесяць іх, і я з імі, упрагліся, гэту барану ў рэчку, у ваду, і проціў цячэнія цягнулі гэту барану ну метраў болей нават як дзесяць, можа і пятнаццаць правалаклі. А тады адна адну піхелі, піхелі, піхелі ў рэчку… І ўсе вот так па грудзі ў вадзе, па шыйку, і ўсё, і як пайшоў дождж – дык хоць ты яго адмалівай назад. Во эта на маім вяку было. Во эта так вызывалі дождж.
Адным словам, дождж заўсёды быў патрэбны. Канешне, без граду і шквалістага ветру, як гэта цяпер у нас часта бывае, і да чаго прыводзяць усё больш заўважныя і вядомыя ўсім змены клімату. Можа на новыя часы, патрэбныя і новыя замовы і рытуалы, але ў выпадку пільнай неабходнасці можна карыстацца і даўно праверанымі метадамі.
Фота: livingheritage.by
Аўтар: Я.З., Мова Гомель
