Для таго каб кіраўнік Ірану мог займаць пасаду, давялося на самым пачатку ягонага кіравання правесці рэферэндум і змяніць канстытуцыю. Цяпер усе спадзяванні на змену рэжыму ўскладваюцца толькі на смерць састарэлага “першага” (чуткі пра розныя хваробы ходзяць ужо даўно), а імя тэарэтычнага пераемніка не называецца, каб яго не забілі замежныя агенты. Чым жыве сённяшні Іран, вывучаў “Штодзень”.
Пратэсты на іранскіх вуліцах у верасні 2022 г. Фота: wikipedia.org
Каб зразумець, што сёння адбываецца ў Іране, патрэбны невялічкі экскурс у гісторыю ХХ ст. Традыцыйны палітычны лад – кіраванне шаха – прыйшоў у заняпад пры Махамедзе Рэза Пехлеві, які займаў гэтую пасаду з 1941 па 1979 гады. Яго эканамічныя рэформы, празваныя “Белай рэвалюцыяй”, зрабілі Іран адкрытай і даволі сучаснай краінай. Наладжваліся стасункі з рознымі заходнімі краінамі і, што нечакана, з Ізраілем. Але адсутнасць істотных змен у палітычным жыцці, аўтарытарная сістэма кіравання і жорсткія палітычныя рэпрэсіі прывялі да таго, што ўладай былі незадаволены практычна ўсе катэгорыі насельніцтва: ад бізнесоўцаў да духавенства, ад лібералаў да сацыялістаў. У выніку нават сілавікі, якія да апошняга падтрымлівалі шаха, не здолелі яму дапамагчы. У Іране адбылася рэвалюцыя.
Іранкі ў часы “Белай рэвалюцыі”. Фота: www.quora.com
У пратэсным руху прынялі ўдзел розныя колы грамадства, але, паколькі галоўным арганізатарам рэвалюцыйных дзей было незадаволенае аслабленнем ісламізацыі рэгіёна духавенства, яно і захапіла ўладу. Фактычна ў краіне ўсталявалася тэакратыя, даволі своеасаблівая, непадобная на рэжымы іншых ісламскіх рэгіёнаў, што можна патлумачыць дамінаваннем тут шыіцкіх, а не суніцкіх традыцый.
Намінальна ў краіне існуе прэзідэнт і парламент, але самастойна яны могуць вырашыць прыблізна столькі ж пытанняў, як і Усебеларускі народны сход. Іран можа сабе дазволіць праводзіць сапраўдныя выбары, дзе галасы рэальна падлічваюцца. Бо да ўдзелу ў выбарах дапускаюць толькі тых, хто цалкам прытрымліваецца лініі сілы, што насамрэч кіруе краінай – духавенства ў асобе Вышэйшага кіраўніка Ірана, які мае фактычна неабмежаваныя паўнамоцтвы. З 1989 года гэтую пасаду займае Алі Хаменеі. Пры ім роля рэлігіі ў краіне ўзнялася да максімальна магчымага ўзроўню, што ў ХХІ ст. ужо не адпавядае жаданням насельніцтва. Іранцы, асабліва моладзь, бачаць, як жывуць у прагрэсіўных развітых краінах, і не разумеюць, навошта прытрымлівацца архаічных традыцый, якія адкідваюць краіну далёка ў мінулае. Адсюль і высокі ўзровень пратэснага настрою ў 2022–2023 гадах. Брутальнымі рэпрэсіямі іранскія ўлады прыбралі пратэстоўцаў з вуліц, але падтрымка ідэі падзелу рэлігійнага і палітычнага жыцця, па дадзеным нядаўняга даследавання ВВС, павялічылася з 31% у 2015 годзе да 73% у наш час.
Пакуль пратэстоўцы не здолелі дасягнуць чагосьці істотнага. Як і раней, галоўнай надзеяй на перамены застаецца натуральная змена ўлады пасля смерці 84-гадовага главы дзяржавы. Тэарэтычна ў такім выпадку наступны духоўны лідар краіны павінен быць абраны адмысловым сходам духоўных асоб, у чымсьці падобным на канклаў з выбарам Папы рымскага. Але варта памятаць, што ў мінулы раз, у 1989 годзе, гэтая працэдура пайшла не па плану.
Вышэйшы кіраўнік Ірана Алі Хаменеі. Фота: wikipedia.org
Наколькі вядома, з-за ўнутраных супярэчлівасцей паміж удзельнікамі, усе кандыдатуры найбольш прыдатных на гэтую ролю асоб былі адкінутыя, і давялося выбіраць фактычна сярод выпадкова названых асоб, якія нават не адпавядалі кваліфікацыйным патрабаванням. Так, выпадкова і непрадказальна, духоўным лідарам краіны стаў Алі Хаменеі. Каб легалізаваць гэты выбар, давялося ўносіць змены ў Канстытуцыю, папярэдне арганізаваўшы імітацыю рэферэндуму на гэтую тэму. Пазней ён выдаліў з палітычнага гарызонту ўсіх, хто мог бы скласці яму канкурэнцыю, і прыбаў усе паўнамоцтвы кіравання краінай у свае рукі.
Падобна, што цяжкасці ўзніклі б і зараз. Хаменеі не называе імя тэарэтычнага пераемніка.
Традыцыйны шлях перадачы ўлады – дынастычны – тут не разглядаецца. Па-першае, гэта не характэрна для рэгіёну, па-другое, Хаменеі сам адсунуў ад больш-менш значных пасад свайго сына, які доўгі час лічыўся правай рукой бацькі. Няма ў Іране і адзінай моцнай кіруючай партыі, як у іншых дзяржавах, што паўсталі пасля рэвалюцыйных падзей (СССР, Кітай, В’етнам), якая б надзейна трымала ўладу ў руках пакуль не падбярэцца адпаведная асоба на ролю лідара. Пры гэтым маецца шэраг розных кіруючых інстытуцый, якія жорстка канкурыруюць паміж сабой і будуць намагацца перахапіць як мага больш паўнамоцтваў.
Улічваючы ўсе гэтыя ўнутраныя супярэчлівасці і падзенне аўтарытэту духоўнай улады, аналітыкі схіляюцца да думкі, што найбольш верагодны сцэнарый – прыход да ўлады сілавых структур. І парадаксальна, але ў дадзеным выпадку гэта не горшы варыянт. Канешне, сапраўднай дэмакратызацыі не адбудзецца, але прагматычныя вайскоўцы могуць дазволіць куды больш, чым непапулярнае ў насельніцтва духавенства (напрыклад, змяніць хіджабы на міні-спадніцы) і год на 10 пасля гэтага заручыцца падтрымкай насельніцтва. Сілавым структурам выгадна падтрымліваць добрыя стасункі са ЗША (і, адпаведна, з Ізраілем), каб было дзе набываць зброю. Нармалізацыя адносін з гэтымі краінамі спрыяла б паслабленню санкцый, ад чаго эканамічная становішча краіны палепшылася б.
Але цалкам магчыма і іншае, зусім непрадказальнае, развіццё падзей падчас выбару новага лідара, як гэта ўжо неаднойчы адбывалася ў іншых краінах з высокім узроўнем пратэснага настрою.